Da ka Wa-i-sa Sumer,
Panaliar Jowai
I kyntien ‘Ka Kchu ka Siang’ man i i kyntien Blai iwa ka Syiem wa booh dabooh ko dei maya ya ki khon kynthai. Lada chim i du yei kyntien hi-eh sñiaw kam ki tiar kiwa jooh pynemkaam i ha ki yung chet-ja ki yong i tangwa i kyntien ka Kchu Ka Siang mut i wa ka kynthai yong ka yung kawa em ka yukit kawa khia ha ki tympha yong ka kam ‘KA BEI’ kawa saiñdur yaka manyung mansem yow heh u kmai ka kur ka jait ka wow pteiñ yei man katkam ka hukum ka yong u Trekirot. Ka Kchu Ka Siang da e i pyrtuid iwa sarot tam ya ka kam ‘KA RI BLAI’ kawa da pynkham ya ka ha ki Kmai Yung næ ki Yung Blai yong kawon kawon ka kur.
Ka niam Behdieñkhlam man ko ka chaad niam ka yong u khon Ynñiaw Wasa kawa man ka ya kdoh kular hapyrdi u Ynñiaw Wasa wa u Trekirot. Heipor iwa da pynkhlaad u Trekirot ya u Khadynru Wasa booh u Khynde ha bneiñ tæ phah u yow Ynñiaw Wasa yow chong u sah u cha sla khyndaw pyrthai heiwa da booh sarin u ya ki hukum da pyntasbah won u sa ki adong ha waroh ki bynta ha ki yurim yow bood, u sariah u syndong deiwa im ‘Tip Bru Tip Blai Tip Kur Tip Kha, Tip Kynsai Tip Pangrai, u Kamai yei Hok’ dei wow pynheh ya ka yurim yong Ka Sngi Kylliang ka Nong Kylliang.
Kamtæ ha ki 4 sngi 3 yaw yong ki sngi pyndep ya ka Niam Behdieñkhlam itæ ‘Ka Pynsiñ, Ka Mulong, Ka Musiang, ka Muchai’ katkam ka kular wada kular u khon Ynñiaw Wasa yow e ya oo da ka chaad kamtæ da pyndep hok yeini.
Kamtæ waroh ki khmat chynrang da chaad da kmen dei mynsien wa kmen iwa hun katkam i mon i khe u Trekirot yow chaad hajrong i ktieh hajrong i biar heiwon iwon i thaw iwa jakhlia tam wa daw pyndap u ha rupai yong u khon Ynñiaw Wasa dei mynsien i yong oo yow man ki kiwa chait wa khiah. Kamtæ waroh ki khmat chynrang da chaad da kmen, hajrong ini kam chibynta i wow pyndep ya ka niam, u Trekirot da hukum u ha u Pa Pyrthat wow li booh ya ki Soo Ngut chi payu , ‘KA BON , KA TEIN, KA WET wa KA DOH’ ki khon Puri Blai ha kyllep la’ær ha chnong Jwai. Kini u chong-kha chong-man ki wa u khon Ynñiaw Wasa Ynniaw Wasung.
U khon ka Wet u Dong Sniriang hei chwar yong oo da pynchong pynthiah ya ka niam ka rukom ha Jowai. Ya ka Bon da pynchong ha Khon-Raij (Chilliangraij), ya ka Wet ha Panaliar (Wah Synji), ya ka Teiñ da pynchong ha Dulong katwa ya ka Doh ha Loom Langdoh (Loomiongkjam). Hadien wada dep pynchong pynthiah ya ki Soo-ngut chi payu, hei chwar yong u Dong Sniriang won da booh ya ki 14 Wasan, da booh leh ya ki 8 Kur 8 Kmai yow man ka niam ka rukom.
Ha ki khon Niamtre ya ka Niam da pynbynta ha ki 2 bynta.
Ka Niam Yong Lang wa ka Niam Yong Yung.
Ha ka Niam Yong Lang da yahkhmat da u Pa Dolloi wa ki 13 Wasan wow pyndep ya waroh ki kaam Niam wa yatoh wa ka chnong ka Raij. Napyrdi kini da em Ka Langdoh kawa da pynkup ki dei kyrdan kam “Ka Ri Blai’.
Yow chim chwa ya ki kaam Ka Langdoh:
I bynta iwa nyngkong tam i yong ka Langdoh heiyatoh wa ka Niam Behdeiñkhlam sdang i na ka Kbai Mooknor. Manda sdang ya ka niam ka rukom ha u Nai Wisu u sdang nyngkong chwa da ka Kbai Mooknor. I kaamram ka Langdoh (Ri Blai) toh u pynbiang u pyntoh ya ki tiar Niam tiar rukom deilang wa ki Wasan wa ya waroh iwa emkaam na khmat ka yaw ka Syiem deiwa kynsai tam.
Ka Kñia Khang
Manda poi i por i samooit wow pyndep ya ka Kñia Khang ha u Naiynru ka Kñia ka wow khang u kah ya iwa sih wa roi yow lait ki u tia u tun chapoh i chnong i thaw, da khang da kah ya ki da ki ‘Soo Dwar Soo Luti’ daw pyndep da ka kñia ka khriam ryngkat wei ngooh i dem. Hadien wa ki Wasan chirup wa ki waheh ka Raij Jowai dadep pyndep ki ya ka khrong ka tri na kiwa chong yaw, ya kani ka muhor ka kynthiar na khmat ka yaw ka syiem, u rah ha Yung Langdoh deiwa booh hapoh u khri u trap wow e ya ka ngooh ka dem da u Dolloi wei neitæ won u pynkham yow khri ha kti ka ka Langdoh Ri Blai.
Kñia Pyrthat
Heiyatoh wa ka Kñia Pyrthat i kaamram ka Langdoh toh ha ka sngi ‘Hat’ yong u Naiynru waroh ki waheh wasian ka Raij ka chnong deilang wa ki 14 Wasan da yawan ki cha Yung Langdoh. U Dolloi da rah u ya ka muhor ka kynthiar kawa mih na i bri pyrthat da booh ha u khri dep tæ pynkham u ki ha kti ka Langdoh dei ngooh i dem. Ha i step Mulong ka Langdoh chwa u kynrong ka sngi daw chet ko ya ki 3 tylli ki tpu (U Tpu ka Langdoh, U Dolloi, ka Raij Jwai).
Wow yoh ya i sakhi satar na u Trekirot wa ha khlieh tam, lada mih i dak syntu, itæ mut iwa phooh wa phieñ ka niam ka rukom yong ka chnong ka Raij, Iada mih ka dieñ khla itæ mut i wa em ki Blai chirup kamjooh i eh i maiñ i kun i pharang phali, la mih won ka dien hati itæ i mut i wa ki Blai ki Syiem emlang ki chirup.
I kaamram ka Langdoh ha ka Niam Behdieñkhlam ha ki ‘Soo Sngi Le Yaw’:
Pynsiñ: Ha kani ka step u Chutia chwa u kynrong i pyrthai da mih cha yung Langdoh wow li chim yow khoh u star yow lithooh yow khoo pyrnah na yung ka Weipun Wet na Wah-Synji wa na yong ka Beipun Teiñ na Dulong. Manda poi ha Yung Langdoh da pynyieñ ya u Khoo ha Chloor. Neitæ hadien wa dadep ka ‘Baam Tyngkong’ ki Wasan u pynkhooid yei Rakud (Yung Chetja) hadooh Trethlong. Ki Sangot da pynbiang ya ki tiar ki tar wa pynemkaam hei chet pyrnah.
Mulong: Em i bynta iwa kyrpang hei wow thap ya i pyrnah ha ki luwa.
Musiang: Pynkhreh yeiwa emkaam neibynta ka sngi Muchai.
Muchai: Ha kani ka step ka Langdoh Ri Blai chwa u kynrong i pyrthai u chim ko yei Pyrnah narood tpai ryngkat wei ngooh i dem yow e yei pyrnah ha kti yong u Chutia wow pynkhreh ya ka “Baam Tyngkong”. Ha chiteiñ sngi chwa wow pynhiar ya ka dieñ seh dieñ chaan yong ka Beipun Bon cha ka Syiem Aitnar ka Langdoh u chim biang ko yei Pyrnah i Pyrjin narood tpai wow e ha kti u Chutia yow pynkhreh ya ka ‘Baam Tyngkong’.
Kini man ki ki kaam ka Langdoh Ri Blai katkam wada wyrchaw na ka sarin ki buri krehkaam (Article) wada e da ka Langdoh Ri Blai wa da pynmih ha puran sah naam yong ki Seiñlang Seiñraij Ñiamtre Shillong.
I Kaamram ka Kchu ka Siang ha ka Niam yong yung
Ha ka Niam yong Yung em i bynta wa kyrpang wa emkaam u pyndep neibynta u pyndep ya ki kaam niam waroh em u waheh yong ka yung uwa da booh dei pyrtuid kam ‘U KÑI’ ya ka Kchu Ka Siang da booh dei pyrtuid kam KA RI BLAI. Kini pyn arngut toh u man ki kiwa biang u thylliej u sabar, kiwa khooid wa jngiar ha ka chongkha chongman iwa mut kiwa biang Ka Kynsai Ka Pangrai ka Ratap Ka Rabiang kamjooh leh kiwa ye u bujai u sarai yei yong ka Niam ka Rukom yong ka Kur Ka Jait. Kamtæ ha ka Niam Behdieñkhlam em ko i bynta iwa khia iwa ka Kchu Ka Siang yong ki Kmai Yung næ Ki Yung Blai emkaam u pyndep ki.
Chwa u poi ki 4 sngi 3 yaw, waroh ki yung ki sem khamtam ki Kmai Yung wa ki Yung Blai da ya boonkaam ki hei wow pynkhooid pynjngiar ya i dwar i pchem i dhari, ki kamra waroh nadooh i Tre-thlong, i Chloor, i Rakud, i Kyndur wa i Palat Kyndur wa kiwi kiwi ki kamra ha ka yurim wa i khooid i jngiar man i iwa bood ryngkhi ya i man Blai, tangwa iwa kongsan tam man i yei ngait yong i wa u Trekirot daw wan yooh-kjat kyrpang u kam ha ini i por iwa da kular u ya u khon 7 Wasa wa daw li pait li yoo u yaki haki 4 sngi ki 3 yaw yong ka Behdieñkhlam.
Kamjooh leh chwa u poi ka sngi Pynsiñ katæ ha ka Khyllaw ka Ri Blai chirup wa ki khon ki ksu ki yong ka kur daw li mih ki cha khmat ka yaw ka syiem neibynta wow li pynbiang ki ya ki soh ki pe ki baam ki dih kat kiwa ye u yoh neibynta wow yoh u e baam e dih ya ki Sangia Saret ha ka sngi Pynsiñ. Manda poi ha yung emkaam u booh bha ya ki baam ki dih ha i kamra iwa biang yow lait u em kiwa toh kaap.
Ka Sngi Pynsiñ:
Ka sngi ‘Siang’ hawa pyndep yeiwon i won i kaam niam em i yumut. Wa siang i mut wa e baam e dih, wa e ka chyllap ka chylliang na kti ka Ri Blai neibynta waroh ki mynsien yong ki warim wajah kiwa man ki sangia ki saret yong ka kur kiwa seiñ wa dang kiwa man ki longchwa ki manchwa kiwa ngait i wada em ki ha chrooh timun tidiang yong u Trekirot kiwa daw yah lang u Trekirot chirup wa oo neibynta u wan pait wan yoo u yow khon 7 Wasa katwa i won wow pynkhreh ya ki dei baam iwa wa kynsai iwa ngait iwa katkam i hukum Blai ha u Ynniaw Wasa ong “I Mynsien Ym Em u Yap I, I Donho Wei i Rynyieñ Iwa Daw Pyut, I Mynsien U Im I Yanom Hei Pyrtuid Ki Sangia”.
Kamtæ ka Ri Blai ha kani ka sngi nadooh i step u khreh ki wow pynbiang ya i emkaam waroh dei krehlang wa ki khon ki ksu.
Ki tiar ki wow pynkhreh u man ki kamni hawah:
- Ki pliang naar: Chi pliang ya kiwa Poi Tpep Poi Tpar itae mut ki longchwa manchwa.
- Chi pliang ya kiwa pynchongngiah iwa mut ya kiwa boon wa lang.
- Chi pliang ya kiwa yoh Sati.
- Chi pliang ya ki chong rood iwa mut ki Lai Paruit
- Chi pliang ya ki Khon Lor Khon-tah.
- Chi pliang ya kiwa booh hot booh pot.
- Chi pliang ya kiwa chong broo chong ban.
Lada em won kiwa kwah u Siang Men Siang Pa, toh u booh katwa emkaam u booh pliang.
- Uwi u Luta
- Ki Klong ki Skoo katkam wa em ki pliang.
- I Yindem
- Ka Sla Ladaw yow kset klong
- Ka Dakha Daptali katwa emkaam
- I Ja.
Ya ki baam ki dih u thied kat iwa ye u yoh nadooh ka ladaw baam khon ka ladaaw baamdoh ki soh, u satrooiñ, u soh pyrdong, u sohpul, u saru, u pe, u sa chram, u pathi u kwai, ka duma dih ka duma baam, ka wathang wa kiwi kiwi.
U siang toh ha Rakut (Yung chet ja), u booh baam ha waroh ki pliang, u pynboon ha kiwa boon. Ha waroh ki pliang emkaam u booh wei ja ka dakha dapatli, ki baam wa ki soh ki pe. Lait noh ha ki khon-lor wa hap booh i ja wa ka ladaw baam khon donhi. Ya waroh ki pliang toh ki kaamram ka Ri Blai u pyndep katwa ya kiwi tawon ki kaam kiwa ‘Siang Men næ Siang Pa’ ki khon ki kti hi wow pyndep.
Kawi ka bynta kawa kongsan bha kawa ka Kchu Ka Siang Ka Ri Blai yong ka yung emkaam u kynmoo ko toh wa hawa wan u TREKIROT wanlang u chirup wa “Ka Bon, Ka Teiñ, Ka Wer, Ka Doh” kamtæ ini i mynsien iwa ki khon u Ynñiaw Wasa pynkhreh ki u e baam e dih leh pynkhreh ki i jooh hi. Ya bood lang ki wow Trekirot deiwa yooh-kjat ki ha Kyllep La-ær deptæ khai ki ha Duwan ha Yung Langdoh.
Hei step che kylla, iwa mut ha ka sngi Pynsiñ da ya liwan ki jar jiar ki yung ki neibhah itæ i daw u pynkhreh i kat iwa yoh i u e baam e dih ya ki.
Iwa kongsan iwa emkaam wow ksoh i toh yei por wow pyndep yei Siang. Itæ toh wa ha chwa u li rah ki Khon Raij ya ka Dieñkhlam yong ka Beipun Bon kawa khut leh ka Symbood khnong heiwa waroh emkaam u dep u e baam e dih neibhah wa chisien wa dalai li rah ya ka Symbood Khnong waroh ki Sangia leh da ya bood lang ki ya ka wei ym em de wa wan rap ki kini ki baam.
Sa iwi won i bynta wa pyndep heipor wa em ka Niam Behdieñkhlam toh i E Baam E Dih ya kiwa liwan ha ki Takur. Ymtoh waroh ki yung, du ki kur donhi kiwa em kam kini.
Kini man ki ki kaamram yong ka Kchu Ka Siang Ha ka Niam Behdieñkhlam.
I BYNTA DA E DA PYNKHAM KATKAM KI HUKUM BLAI
YA KA KCHU KA SIANG DA PYNSAROT DEI PYRTUID ‘KA RI BLAI’
DA KA CHYLLAP CHYLLIANG SALONSAR YA PHI KI SANGIA SARET WAROH
DEI CHAIT I KHIAH YA U YNNIAW WASA TO KYRKHU KYRDOH.
E khublei Behdeiñkhlam wasuk wa kmen ya waroh wacha ha ka yurim yow beh u khalah khatai yei yong i kjut i sam khamtam i yong ka kjut khlam COVID-19 ha uni u snem yow yoh yei chait i khiah iwa sarot tam liang la wa nang hi-eh.
