I mynsien chlur, i rai samen U Woh Kiang Nangbah

Da: Ka Dr. Wa-i-sa Sumer, Panaliar Jowai

Iyi i mynsien iwa chlur, iwa khlan hei doh i pran namo iwa khlan hei mynsien? I yaleh hawa im em i boon ki bynta, iwi man i iwa khlan hei doh i pran i wow poi i cha ka thong kawa mut. Sa iwi won iwa pynkhlan yei mynsien i sñiaw wa i thij i pyrkhat yow kynjoh yeiwa thmu katkam i thrang, i kwah deiwa tia chakhmat ha ka yurim ka wow yieñskem yow im i hok, dei mynsien chlur iwa nood u chim yei rai samen.

Man-u-snem, ka 30 tarik u Kmaichonglad, man ko ka sngi kawa sñiawlangam i hei mynsien yong i, sñiaw dait-thah i hei sñiaw yong i, iwa da man iwa da jia ha ka spah snem kawa 18 sñiaw i kam wa dang jia i ynnin ynne.

Ileh wym pleh rata kani ka sngi?

Wa em u khon dap chynrang, u khlawait ka ri, uwa da hun wow pynchah da u rdang ha u dieñ pasi. Dang lah u pynchah dei mynisen bar yow lai hapoh i pynlai yong ki mynder ri bar i wow dai ya ka niam ka rukom, ka dustur riti ka jaitbru ha u mynder chi sngi. U ye u kup kat yei kyrdan khlawait ka ri, u yoh yei kyrdan “U WOH” daman u kni rangbah ka kur u kni rangbah kyrpang ka yung ka sem.

I pyrkhat na pyrdi yong i

Boi ong i wa da heh i rta, wa da biang i kyrdan jan boi yoh u ki ini i naam i burom wei ini i mutdur wei pyrkhat i yong i man i mar dei khangtleiñ. U Woh Kiang Nangbah dang man u uwa dang pura khynroo hi-eh i man i long yong oo ha kitæ ki por. Ymtoh uwa biang hei puræ puthi, næ uwa em i kyrdan puræ kamwa ya mutdur i ya ki bru kiwa mih i naam, i pyrutid yong ki. Oo hi man u uwa rep uwa charæ masi uwa ka-it u ya siat khnam, u put chawiang, u rah Mookhrah wa kiwi kiwi.

Wan u na ka manyung kawa dooh kawa duk, wan u na ka kur Sookpoh Khad-Ar Wyrnai na ka kur Nangbah. Ka bei ka yong oo ka Rimai Nangbah, u Masan u yong oo u Ksan Sajar Nangbah. Nadooh wa dang khian u da pynpsiah hei sñiaw yong oo yeiwa chah lehbeiñ ki khon ka Ri Jaiñtia deiwa ap u yei parom wa khana ka bei yong oo. Ki pharæng kiwa da psiah cha kini ki thaaiñ nadooh ki snem 1835 nyngkong leh buit-tooh wei pynbiej ki ya ki khon ka Ri Jaiñtia dei wym boi pynwit ya ki kaam yong ki lada toh ha ki kaam niam kaam rukom yong ki lane iwon iwon i kaam yong ki awjan kamwa 20 snem haroh. Wer pa wer sdang ki u pynyoo bor deiwa chim kabu ki yei man jemnood wa jai-jai i yong ki kam ki bru kiwa dang em chiboon i duna i tymbuiñ yong ki ha kitæ ki por.

U Woh Kiang Nangbah piah nood u, wei dukhi i pyrkhat yong oo heipor wa ka sorkar pharæng pynmih hukum ko yoh u su ya ka dan yung ha u snem 1860 wei iwa ktah joor chooh chooh ya oo toh heipor wa yah u Dolloi Tyngker ya ki sahep pharæng u psiah ha yung ka manbei Lakhi Pyrdiang ha Chilliangraij ka bru kawa duna tymbuiñ, ka kup chiliang ka sem chiliang. Manda kyntait ko ya ka aiñ ka sorkar, da lehbeiñ ki ya ka deiwa tympiah tympra tæ panang ya ki tiar ki tar yong ka. U Woh Kiang Nangbah heitæ i por yieñ dap chynrang u u yaleh pyrchah wa ki. Najrong ini, u Kiang Nangbah ym ye u u chah yeiwa kyrtem ki pharæng ya ki dustur riti ki yong ki khon ka Ri Jaiñtia deiwa pynmih hukum u sahep Rowlatt kam u Deputy Commissioner wym chah ya ki kur Sumer, Paswet, Pakyntieñ wa kiwi kiwi u thang ki yei metyap ha ki thaw thangbru katkam ka niam ka rukom yong ki.

Kat nanglai ki por i sih nang hieñ i, da kwah ki pharæng u pynwiar jait ya ka Chaad Niam, ka Chaad Pastieh Kai Ksoo ha Ialong, kamjooh i klam beiñ klam khoh ya ki bru ha kitæ ki por yeiwa kheiñkor ya ki khloo ki kjam dei wym chah ya kiwi u deiñ khloo næ u pynyap mrad ki. Da klambeiñ ki deiwa ong toh i ngiat biej ki bru khloo.

Kini man ki ki kattu katni iwa jia kiwa pynkthang ya u Woh Kiang Nangbah hadooh wa mih pyrthai u wow yada ya ka ri waka jaitbru, u yada ya ka niam, u yada ya ki dustur riti yong ki Pnar ha kitæ ki por.

U man nongialam kwah u u yoh ya ka sakhi ha katæ ka por ha Madiah Kmai Blai, heiwa da pynkup pyndeiñ deiwa ngait nood uwa boon walang ki Blai ki Syiem wa ki 12 Dolloi wei da pynkup pyndeiñ ya oo da u Dolloi Nartiang da ka wait ka stieh, da u khnam wa ka ryntieh kam ka dak yow man u uwa thwat luti uwa yahkhmat uwa chlur uwa nood, uwa em maaiñ.

Dei mynsien dap chynrang mih u Woh Kiang Nangbah yow pyrchah ya ki pharæng deiwa sai u ki buit ki bor yong oo ha kiwa boon ki bynta deiwa chna tiar yaleh, ki wow eiñ, ki wow chah wow ye u yada, ki buit stat kiwa thooh laad yow yoh u pyndep ki ki pharæng.

Kini man ki ki dak ki chin kiwa ka patieñ kawa katni tip ko ya i man i long u Woh Kiang Nangbah uwa em i mynsien i wym kynran dien, i mynsien iwa dukhi wei dap da i mynsien wa chlur weiwa kut yumut khlem biang ki tiar yaleh khlem biang ki chipai, u Kiang yieñ u neibynta u yahkhmat, u pynyoo u yei long i man kam uwa yahkhmat ya kitæ. Na kitæ ki daw mih chiboon kiwa bood yong oo kiwa hun u yieñ pyrchah ya ki pharæng. U Woh Kiang em u ka sap kawa e u kynrad kawa pynemkaam hok u.

I kynmoo i yei dap lyngkhooh snem i yap u Woh Kiang Nangbah em i ar bynta, ye u ong wa dap i mynsien i dei piah nood hawa ñiawtang i ya kitai kiwa da jia wa sñiawsih kiwa yirwait wei pyndooh yabor ya uwa yahkhmat wa khroo ha kitæ ki por.

Chibynta won man i sñiaw sarong ya ka jaitbru wa chisien ka sngi da mih u khon dap chyrang u khla wait ka ri uwa hei rata i wa pura khynroo da pynkup ya i kyrdan ya oo kam u Woh Kiang Nangbah u Khlawait ka Ri Jaiñtia.

I yoh kem ya u Woh Kiang Nangbah ha kitæ ki por ymtoh wa chem ki oo deiwa suk, tangwa mih kiwa dai ri kiwa em i mynsien baam khñiang ki ad-nood, ki bichni kiwa yahluti ya ki pharæng chei thaw wa rieh tngen u Woh Kiang Nangbah ha i chnong Mynser Umpara, utæ toh u Dolloi Tyngker u bru wa chaniah tam yong u Woh Kiang Nangbah tangwa chet kylla u oo neibynta i myntoi yong oo samen.

Yaleh yaksaaid u Woh Kiang Nangbah tangwa yoh kem ki oo deiwa suk. Da rah ya oo ha Iawmusiang wei da pasi ya oo ha ka 30 tarik u Kmaichonglad 1862. Tangwa wat haka khyllipmat ka wow tan ki ya u tylle pasi dang pynkyi ki oo uni u dap chynrang ka Ri Jaiñtia yong i yow ngait u ya ki yow e kti u ha ki yow yakhun wa ki. Tangwa jubab u ya ki deiwa ong wa lada ong u yasuk emkaam wa ki pharæng u liwan ki chei chnong yong ki wym toh da ki wow batai yei yong i. Kamtæ yei mynsien iwa jwat i yong oo ym em wa ye u pynkylla.

Ha i ki khon ka Ri Pnar ong i kyntien khon ka Ri Jaiñtia yadung yasooh chi doh chi snaam. Kani da man ka raibi ka jaitbru Pnar yong i kawa da tip da ki longchwa manchwa nadooh kitai ki por. Ha ka juk wa ka por wa katni won ynne ka sngi 30 tarik u Kmaichonglad 2025 to yn ya kular i para khon ka Ri Pnar u pyndooh pyndam i ya kani ka raibi kawa pynyaamrem ya nga ya phi kam ki khon ka ri India yong i kawa laitlooid, to yn pynlait broo i pyn da i ya i na kani ka apot kawa bamdooh ya i burom i naam yong ka Ri Pnar yong i.

To yn pyndooh pyndam yei yachoon ya bichni para i yow nang khroo chooh chooh i pyrtuid i naam u Woh Kiang Nangbah uwa da bynda dei mynsien yong oo ha u dieñ pasi uwa man uwa hakhmat dooh na ki sangia ka jaitbru weiwa ym iñkhaw u thylliej u yong oo.