Da: U Kyrsoibor Pyrtuh, TUR
Ha kane ka sngi World AIDS Day, kaba ngi kynmaw kyrpang ia kiba ngat ha u khñiang HIV bad jingpang AIDS, kum ka imlang sahlang ngi dei ban pynkynmaw ialade ba ngi dang dei ban iakhun bad kane ka khlam jingpang AIDS kaba la sdang naduh ki snem 1981 bad 1986 ha India.
Haduh mynta ka snem ka jingpang AIDS ka la pynїap kumba 36.30 million ngut bad pynkylla khunswet ia kiwei pat ki million ngut ki khyllung bad khynnah kylleng ka pyrthei. Ki snem 2020 bad 2021 ki dei ki snem kiba jynjar sat ia ki briew kiba їohkem ia u khñiang HIV bad kiba pang AIDS namar ka jinglynshop jong uwei pat u khñiang jingpang ba thymmai u COVID-19.
Ha ka jylla Meghalaya kiba bun kiba im bad u khñiang HIV ki dei ki nongtrei nongbylla sngi kiba kamai mynstep bad bam da miet, kiba duk, kiba rangli bad u khñiang COVID-19 bad ka jingkhangdam ka la ktah jur ia ka kamai jakpoh jong ki. Nalor nangta ki la don lypa ka met kaba tlot bad u khñiang COVID-19 u buh ia ka jingim jong ki ha ka jingma kaba khraw.
Katkum ki Report sorkar, ki don kumba 5000 hajar ngut ki briew kiba don ia u khñiang HIV ha ka jylla bad lehse їoh dang bun ki bym nud ban wan shakhmat ban їathuh bad phah Test їalade namar ba ki sheptieng bad lehraiñ ia ka imlang sahlang kaba peit da ka khmat pynrem bad khmat lorni. Ka jylla Meghalaya ka don ha ka kyrdan ba 5 ha ka jingdon ki briew kiba їohkem ia u khñiang HIV ha ka ri bad la shem ruh ba na ka 1000 ngut ki kynthei kiba armet 3 ngut ki dei kiba don ia u khñiang HIV.
Ka jingkiew stet jong ki briew kiba їohkem ia u khñiang HIV ha ka jylla ka long kaba ima bad la nang ban khia shuh shuh ia ki briew da ka jingduk, ka jinglah shilliang bad ka jingduna ki rukom ai jingsumar pang bad ki lad jingsumar. Khyndiat sngi mynshwa nga їohlad ban iashong kai bad kiba don ia u khñiang HIV, ki їathuh ba ha kane ka shibnai ba la lah ka don ka jingduna ha ka jingpynbiang ia ki dawai na ka bynta kiba їohkem ia u khñiang HIV khamtam eh na ka bynta ki khynnah bad ki samla kiba dang khie. Lada kane ka long kaba shisha ngi dawa bad kyrpad jur ia ki bor pyniaid ban shim khia bad pynbiang ia ki dawai bad jingsumar ART. Ka por ka la dei ruh ba ka Meghalaya Society for Social Audit and Transparency kan pynlong ia ka Public Hearing ne jingbishar paidbah ne Social Audit halor ka jinglong jingman jong ka koit ka khiah bad ka sumar pang hapoh ka jylla, naduh ka jingpynbiang ia ki dawai-dashin bad ki lad jingsumar pang na ka bynta baroh ki jait jingpang ha ki Hospital sokar ha ka jylla.
Ka don ruh ka mat kaba ngi dei ban iakren bad iatai bad buh jingkylli, kata ka long ka Policy jong ka їoh ka kot ha ka ri. Namar ha ka snem 2011 ka European Union ka pynbor ia ki ri ba sahdien kum ka India ban їasoi ia ka soskular khaїi pateng ne ka Free Trade Agreement. Da kane ka Free Trade Agreement la syngit bad pyrkhing ia ki lad pynmih dawai ha la ka ri. Lada ngi lah ban pynmih dawai hi hapoh ka ri, ka bai dawai bad bai sumar pang kan tat, hynrei ka Free Trade Agreement ka khanglad bad pynduh ia ka jingpynmih dawai hapoh ka ri lajong. Kumta kane ka ktah ia ki nongpang kaba kynthup ia kiba pang Cancer, HIV/AIDS bad kiwei bad ka ktah jur ia ki briew kiba duk bad ngi long langkñia ei kha ma kha.
Kum ka imlang sahlang ka dei ruh ia ngi ban pyndam bad weng noh na ka jingmut jingpyrkhat ba kiba ioh ia u khñiang HIV ne kiba pang AIDS ki dei kiba awria, em kam long kumta. Ka HIV/AIDS ka dei ka jingpang kaba donkam ban sumar bad ki nongpang ki donkam ia ka jingkyrshan bapura.
Ha kane ka sngi nga phah ia ka jingduwai ba kyrpang sha baroh kiba don ia u khñiang HIV bad kiba pang AIDS, khamtam ki khynnah bad ki kynthei, u Blei u ieid ia phi bad un pyntngen bad pynkhiah ia phi.
