Ha ka kyrwoh wa phah da ka Ministry of Home Affairs (MHA), da ong wa da sdang ka rta i suk i saaiñ wa i roi i paar ha ki 8 tylli ki jylla ka thaaiñ North East wa kynthup ya ka Assam, Arunachal Pradesh, Manipur, Meghalaya, Mizoram, Nagaland, Sikkim wa Tripura- kiwa da em jar jiar ki parom wa ki dur ki dar.
Kini ki jylla toh kiwa em pood waka Bhutan, China, Myanmar wa Bangladesh wei da man ki leh kiwa em boon ki kaam wa em boon ki kynaad hapoh India. Nadooh u 1947, kani ka thaaiñ toh kawa da em boon ki yaleh rah suloi wei da man ki leh kiwa duna hei roi i paar.
Ka MHA da ong ko wa ka sorkar pyrdi hapoh i yahkhmat u Prime Minister Narendra Modi da pteiñ wow yaleh u pyndooh jait ya ki kaam pynmynsoo wei da em leh boon ki kaam pynroi kiwa da wanrah ha ka thaaiñ lyngba ka Prime Minister’s Development Initiative for the North-East (PM-DevINE) waka Act East Policy.
Ya ini da leh deiwa pynneh pynsah ya ki ktien ki thylliej, ki chaad tynre, ki dustur riti hadooh ki baam. Ka thong leh toh wow pynkut ya waroh ki ya kajai wei wow pynman ya ka thaaiñ kawa ya ryngkat wa waroh kawi ka ri.
Yow ye u leh yeini da pynkhreh wow pynbait ya u pood. Deiwa yarap ki chipai da ye wow pyndooh ya kiwa boon ki ktem ki seiñ kieñ suloi hadooh kiwa em cha baar ri.
Da kdaw leh yei yasoi ya ki soskular yasuk kam ka Bodo Accord heiwa nadooh u ki snem 1960s, ki Bodo deilang wa kiwi ki jaitbru ri-loom ka Assam da dawa ki wow yoh ya ka jylla wa tip kam ka Udayachal. Ha ki snem 1980s, da em won da i dawa ya ka Bodoland, deiwa yabhah da 50-50 ya ka Assam wei ini i yakhih da wanrah ko yei mynsoo mynsnaam wa boon ha ki snem wa da lai. Yow pynbait ya kani ka yakhih kawa la 50 snem, da soi ya ka Bodo Accord ha ka 27-01-20 heiwa da wan pyndem 1615 ngut kiwa yakhih deilang wa ki tiar yasiat ha ka yalang wa da pynman ha Guwahati.
Da soi leh ya ka Bru-Reang Agreement kawa man wow pynsuk yei kynaad ha liang sepsngi ka Mizoram nadooh u Naichiphaw 1997 heiwa boon ki jait bru khian paaid wa tip kam ki Bru (Reang) da yut ki cha North Tripura ha u snem 1997-1998.
Ya ini da ye wow pynbait deiwa soi ya ka Bru-Reang Agremment ha ka 16-01-2020 yow pynkut ya kani ka kaam wa da sah la 23 snem wa da hap yut chnong ki Bru-Reang heiwa da em hadooh 37,000 ngut kiwa da e thaw sah noh ya ki ha Tripura.
Da soi leh ya ka National Liberation Front of Tripura (NLFT) Agreement heiwa ka NLFT toh kawa man ka seiñ kieñ suloi kawa da seiñ ha u 1989 kawa da emkti ha kiwa boon ki kaam pynmynsoo deiwa krehkaam na baar ri. Hadien wa da booddien yeini da soi ya ka soskular yasuk waka National Liberation Front of Tripura (SD) ha u Naisaphra 2019 heiwa da wan pyndem 88 ki dkhot deilang wa 44 tylli ki tiar yaleh.
Da soi leh ya ka Karbi Anglong Agreement hapyrdi ki Karbi kiwa man ki jaitbru wa em ha Assam kiwa da emkti ha kiwa boon ki kaam tynyap, kaam pynmynsoo, i dawa poisa, i rahbor ya ki bru nadooh ki snem 1980s. Yow wanrah yei suk da soi ya ka Karbi Anglong Agreement ha ka 04-09-21 heiwa da em palat 1000 ngut ki dkhot ka seiñ deilang wa kiwa kieñ suloi kiwa da wan pyndem.
Da soi ya ka soskular pynbait pood hapyrdi ka Assam-Meghalaya ha ka 29-03-22 deiwa pynbait pood chwa ya ki 6 tylli ki thaw heiwa da ini da ye wow pynbait ya 65% ki thaw wa ya kajia wei dang sah sa 6 tylli kiwa daw pynbait.
Da kdaw leh yei pyndam noh yei pynkrehkaam ya ka Armed Forces Special Powers Act (AFSPA) heiwa ha Assam 60% da lait ko na ka AFSPA. Ha Manipur da em 15 tylli ki Police Station ha ki 6 District kiwa da pynlait na ka AFSPA. Ha Arunachal Pradesh da krehkaam ka AFSPA sa du ha ki 3 tylli ki District. Ha Nagaland da pyndam yei man ‘Disturbed Area’ ki 15 tylli ki Police Station ki 7 tylli ki District. Katwa ha Tripura wa Meghalaya da pyndooh lut.
Da ong leh wa nadooh u 2014 da duna ki kaam pynmynsoo heiwa ha u 2019 wa 2020 toh kiwa duna dooh deiwa hiar da 80%.
I yap ki chipai leh da hiar da 75% katwa ki bru paidbah da hiar da 99%. Ha ki 824 tylli ki jia wa jia ha ka thaaiñ North East ha u 2014 heiwa da em 212 ngut kiwa yap, ini da hiar cha 162 ngut ha u 2020, heiwa 3 ngut toh ki bru paidbah.
Ha ki ar snem wa da lai, da em 4,900 ki dkhot kieñ suloi kiwa da wan pyndem wei waroh da em 6000 ngut kiwa da wan pyndem nadooh u 2014.
