Ka kyrwoh na ka chnat Planning ka sorkar Meghalaya da ong ko wa ka imlang sahlang ym ye ko wow jop kat wym pu ye i wow kheiñ wa ki bru ya ryngkat kyrdan wei wow e i jooh ki laad ki kabu khlem kheiñ lada toh ki chynrang lane kynthai, na kawon kawon ka niam lane i ngait. I pynkupbor ya ki kynthai ym toh de ka phang wow yatai tangwa i sakhiat wa ka pyrthai ka yaleh ko wow yoh.
Ka India toh ka ri kawa da jooh burom yaki kynthai nadooh ki spah snem nachwa. Ka riti dustur yong i toh kawa burom bha yaki kynthai wei da e leh yei thaw i bhaw kawa kyrpang yaki haka imlang sahlang wei kam ka jylla, ka Meghalaya em ko rap hakhmat hawa yatoh wa i pynkupbor yaki kynthai.
Da man ko leh na ki kattu katni tylli ki imlang sahlang haka pyrthai kawa ye u ong wa da e jait cha ka bei wei i hiar pateiñ leh toh lyngba ka kynthai ymtoh kamwa man ha ka pyrthai. Yow pynneh pynsah ya kini ki tre ki thied, ka sorkar Meghalaya ha u snem 2020 da smai ko wow kreh neibynta wow pynkupbor yaki kynthai deiwa ye ki wow pynmih poisa, deiwa ye leh wow pynmih da ki yong ki hi ki mar, wow em ki leh itæ i bor ha ki rai wa yatoh waka poisa poilaiñ, yow pynlai yei khih i khan yow man ki leh kiwa laitlooid ha ka yoh ka kot.
Da tip ya ka Meghalaya kam ka yung, ka thaw sah thaw dem ki lyoh wei kawa man kam ka jylla kawa ka rymaw kawa yoo thiang deilang wa ki kchaaid wa rymphum, ki wah wa jngiar, ki krem ki kroh wa yillu wa jrong wa ka bei rymaw kawa boon rong. Ha Meghalaya da im da sah da ki jaitbru ri-loom waphær waphær kam ki Khasi, Garo wa ki Pnar. Da kyrkhu yaka jylla da ki loom ki wah, ki loom kiwa jrong wa i ye i wow yoo yei miat ki soodong yong ki ki wym ye wow batai. Hapyrdi ka riti dustur wow e jait cha ka bei, ka Meghalaya da em ko ha kliar dooh hawa yatoh wa i yap ki kynthai wei kawa duna tam hei yaphær i ya ryngkat kyrdan hapyrdi ki kynthai wa chynrang haka ri. Kamtæ da pynwandur ya ka Reservation Policy 2020 yow yaklam chaphang ini.
Ki Self-Help Group da mih ki ha kini ki kajiak snem kam kawi na ki laad wow pynbha yei im yong kiwa dooh wa duk kiwa khian wa nai wa kiwa chah kyntait, khamtam ha ki thaw palatsor ka India. Lyngba ki Self-Help Group da sikai wow pynkupbor ha ka liang poisa. Ka sorkar da sñiaw ko wa ha ka jylla lada rap boon ki kytnthai kiwa ya chimbynta haka saaiñ pyrthai lyngba ka yarap poisa yaki Self-Help Group wei em ki ka kyrdan ha ki Village Election Councils (VECs), daw yoh wow khait ya u soh wa thiang ha kitæ ki liang wa ha ka laad yoh kaam yoh jaam, yow ye u lehbha ha ki puræ puthi ha ka jylla, da pynman yaki SHG wa ki VOs (Village Organizations) wow nang ku.
I em yong ki SHG wa ki VOs (Village Organizations) da nang ku nadooh wa sdang yong kani ka phaw snem wa katni kitæ nadooh u snem 2019-2020. I pynbha haka rukom krehkaam ki seiñ wa ki bru samen man ko kawa rap hakhmat dooh nadooh wa sdang.
Ha ki ar snem wa da lai, da pyrchang wow pynyaar yei krehkaam yong kani ka Program ha ka jylla waroh kawi. Yow rah yaka phang wa duna i em ki i VO kiwa ye u yoh ya ki VRF (Vulnerability Reduction Funds) wa ki SHG kiwa ye wow yoh yaki ram na ki Bank, ka sorkar da pynkrehkaam ki ya ki kyndon wow pynheh yaki ram yaki dkhot wa ki manyung kiwa dooh. Da em i ku i em ki SHG na ka 5,814 tylli ha u snem 2018 cha ka 35,115 tylli ki SHG ha u snem 2022 kawa da sakhi yei kynthup lang ki kynthai na ka 3.16 lak tylli ki manyung. Nadooh u snem 2018 da em ka poisa hadooh T. 97 klur kawa da dep saam cha ki SHG wei da pynku kyrdan hadooh 2903 tylli ki VO. Da em leh i emyatoh wa jan wa ki Bank hadooh kamwa 94.5% naka 100% wow saam cha ki 36,070 tylli ki SHG. Ha iwi won i leh wa kongsan, ka sorkar da pynbna ko ya ka mang 50% neibynta ki kynthai ha ki VEC yow kyntu ya kiwa yahkhmat kynthai.
Lyngba ki Program waphær waphær, ka sorkar jylla da kreh chitom ko wow e mynsien wei wow kyntu yaki kynthai wa seiñ kaam yong idæ ha ka liang thaiñ that, ri sñiang, dud, ki thaw pynneh marbaam wa kiwi kiwi de ki karkhana. Najrong ini, ka sorkar da pynkrehkaam ko leh ya ki prokram wa lephew jait hapoh ka karkhana thaiñ that wow kyntu ya ki maar wa mih na chnong.
